Początki Zakopanego związane są z ekspansją osadnictwa pasterskiego na polany podtatrzańskie w początkach XVI w. Pierwsza wzmianka o Zakopanem pochodzi z roku 1605 i znajduje się w kronice parafii czarnodunajeckiej. Natomiast rzekomy przywilej osadniczy króla Stefana Batorego z 1578 r., którego oryginał miał zaginąć, a na który w późniejszych wiekach chętnie powoływali się górale, najprawdopodobniej został sfałszowany. W 1624 r. w spisie starosty nowotarskiego wymieniono włości należące do rodów Gąsieniców, Bachledów, Toporów i Jarząbków. Jest to najstarsza wzmianka o ludziach zamieszkujących ówczesne Zakopane zwane wtedy również „Nową Osadą”. Tak na kartach historii pojawia się imponująca historia rodów, które już od co najmniej 400 lat zamieszkują te same tereny i strzegą swej tradycji pomimo ciężkiego klimatu i jakże burzliwej historii podhala. To te ziemie w 1770 r., na rok przed oficjalnym I rozbiorem zostały wraz z ziemią sądecką i czorsztyńską włączone do Cesarstwa Austriackiego. Symetrią historii jest, że po 148 latach to właśnie Zakopane jako pierwsze ogłosiło niepodległość - 13 października 1918 r. uchwalono powstanie Rzeczpospolitej Zakopiańskiej, jej prezydentem został… pisarz Stefan Żeromski. Po miesiącu Rzeczpospolita sama się rozwiązała i włączyła do nowopowstających struktur II RP.

Tak o tych wydarzeniach pisał Rafał Malczewski, malarz, pisarz, Zakopianin z wyboru:

Zakopane wkroczyło w nową epokę pięknie. Okrzyknięto: „Już nie ma austriackiej monarchii” – i władzę oddano w ręce pisarza. Nie leguna lub zawodowego patrioty „Sokoła”, nie adwokata ani lekarza, ale w ręce pisarza Stefana Żeromskiego. […] Wydaje się z perspektywy czasu, iż Żeromski, jako krótkotrwały wódz Zakopanego dokonał więcej niż d’Annunzio zdobywając Triest. Nikomu nie zaszkodził i będąc oszalałym polskością pisarzem i pepeeskim szlachcicem, nie był faszystą ani zbirem. I tak bez wielkich wstępów, jeżeli chodzi o Zakopane, wskoczyliśmy w wolność.

Kilkadziesiąt lat przed tymi wydarzeniami rozpoczął się powolny proces przekształcania Zakopanego z nikomu nie znanej osady w letnią i zimową stolicę Polski. Do początku XIX wieku Zakopane było miejscem, do którego nawet starosta nowotarski niechętnie zajeżdżał (przy okazji wizytacji huty i dworu w Kuźnicach) „by parę zuchwałych gąb zobaczyć”, a które i tak pańszczyzny odpracowywać nie musiało, bo górale skutecznie powoływali się na fałszywy przywilej Stefana Batorego czyniący Zakopane królewszczyzną. Od Święta przybywała z Zakopanego „delegacja” góralska na mszę do fary nowotarskiej, a jeśli ktoś tam się wynosił, to podobnie jak na Dziki Zachód – by uciec przed prawem i/lub zacząć nowe życie. Mieszkał tam lud biedny lecz wolny, nie gnębiony pańszczyzną, zmagający się na co dzień z surowym klimatem, nieurodzajną ziemią, żyjący z wypasu owiec, uprawy owsa, zbójnictwa, łowiectwa i wyrębu drewna. Żywili się plackami owsianymi, oscypkami i żętycą, prowadzili srogie wojny z mieszkającymi po drugiej stronie Tatr Liptokami oraz ze skłóconymi z nimi góralami „czarnymi” („czarni” bo nosili się na czarno w przeciwieństwie do górali „białych” z Zakopanego i okolic). Mieli swoją muzykę, stroje, styl budowania chałup, a do „wielkich” miast – Liptowskiego Mikulasza, Nowego Targu czy Nowego Sącza – wybierali się z rzadka by pohandlować lub pozbójować. Nie interesowała ich reszta świata – i z wzajemnością – reszta świata nie interesowała się nimi.

Pewnym krokiem ku rozwojowi Zakopanego było ufundowanie kapliczki ok. 1800 r. przez Pawła Gąsienicę, a później budowa drewnianego kościółka i utworzenie parafii w Zakopanem, wraz ze szkółką parafialną [kościół na Pęksowym Brzyzku]. Jednak do lat 50-tych XIX w. ludzie „z dołu” jeździli wyłącznie do Kuźnic (zwanych wtedy Hamrami), tam stał dwór i eleganckie budynki inżynierów nadzorujących pracę huty, tam też powstały pierwsze kwatery dla przyjezdnych i karczma. W 1854 r. bawił w Kuźnicach znamienity gość – arcyksiążę Karol Ludwik. Niedługo później rozpoczęła się pierwsza era literatury tatrzańskiej, jej kamieniami milowymi były: pierwszy polskojęzyczny przewodnik po Tatrach księdza Eugeniusza Janoty oraz znane przewodniki Walerego Eljasza. Powoli Zakopane zaczęło wydobywać się z cienia ekskluzywnych Kuźnic. Jednak dopiero Tytus Chałubiński okazał się mistrzem reklamy na miarę swoich czasów: swoim autorytetem lekarskim wypromował Zakopane jako znakomite miejsce do leczenia gruźlicy i chorób dróg oddechowych „terapią bodźcową” (coś w stylu „co cię nie zabije, to cię wzmocni”), a swoimi barwnymi opowieściami z wędrówek po Tatrach i osobistą charyzmą spopularyzował wśród arystokracji taternictwo.

Tak narodził się okres „mistyczny” taternictwa polskiego, przepełniony romantyzmem, poezją, Sabałowymi bajaniami przy ogniskach, zdobywaniem pierwszych szczytów i noclegami w szałasach. Do tej pory jeżeli ktoś zapuszczał się w Tatry, to dlatego, że miał w tym jakiś inny cel (wypasać owce, przejść na drugą stronę itp.), pionierzy polskiego taternictwa nadają sens samemu chodzeniu w Tatry. Arystokraci-artyści szybko dostrzegają zarówno w Tatrach jak i góralszczyźnie piękno i inspirację do tworzenia. W tym duchu poeci piszą tomy poezji tatrzańskiej, Tetmajer zafascynowany słuchaniem Sabałowych bajań tworzy swoje legendy „Na skalnym podhalu”, Moniuszko zainspirowany folklorem góralskim tworzy „Halkę”, a malarze produkują dziesiątki pejzaży Morskiego Oka. Wieść o dziwie natury, którym nikt się wcześniej nie interesował, dociera do wszystkich dzielnic rozbiorowych. Do Zakopanego zaczynają się zjeżdżać gruźlicy szukający ratunku w ostrym klimacie i czystym powietrzu, oraz arystokraci, artyści i bogacze szukający przygody i mistycznych doznań. W ślad za tym idzie biznes. Górale zaczynają dorabiać wynajmując izby w swoich chałupach przyjezdnym, a inwestorzy „z dołu” stawiają pierwsze pensjonaty i ośrodki dla zamożnych gruźlików. W 1873 r. powstaje Towarzystwo Tatrzańskie, które nadaje ramy organizacyjne taternictwu, oraz je popularyzuje - wytycza szlaki, stawia wiaty i szałasy, nadaje licencje przewodnikom, buduje przy Krupówkach [Dworzec Tatrzański] – pierwszy w Zakopanem ośrodek kultury z salą konferencyjno-balową i biblioteką. W związku z dewastacją przyrody tatrzańskiej przez przemysłową wycinkę lasów działacze TT szukają pomocy u hrabiego Wł. Zamoyskiego. Ten kupuje na licytacji dobra zakopiańskie i ogranicza łupieżczą gospodarkę leśną. Ponadto wraz z innymi działaczami zbierają środki na wykup pozostałej części Tatr z rąk prywatnych właścicieli w celu stworzenia Parku Narodowego; na ostateczny sukces tej inicjatywy – utworzenie Tatrzańskiego Parku Narodowego trzeba było poczekać aż do lat 50-tych XX wieku. W 1888 r. powstaje [Muzeum Tatrzańskie], początkowo bez własnego budynku, więc ekspozycje upychano po prywatnych domach. Wraz ze wzrostem wypadków w Tatrach grupa górali-przewodników i napływowych taterników powołuje 29 października 1909 r. Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe. Pewnym do tego impulsem była szczególnie tragiczna i wymowna śmierć 8 lutego 1909 r. przysypanego lawiną pod Małym Kościelcem M. Karłowicza, wybitnego kompozytora i taternika, współinicjatora TOPR. Po tym wypadku już nikt nie miał wątpliwości, że Pogotowie jest w Tatrach konieczne.

Napływ przyjezdnych i gotówki doprowadza do szybkiej i chaotycznej rozbudowy Zakopanego, wraz z tym pojawiają się dwa istotne problemy. Pierwszym jest konieczność uporządkowania zabudowy, wytyczenia nowych ulic i budowy infrastruktury technicznej (wodociąg, kanalizacja, linie elektryczne itp). Na tym tle ówczesne władze miejskie poniosły dotkliwą klęskę. Zaniedbania z tamtego okresu ciążą na Zakopanym do dnia dzisiejszego. Chaotyczna sieć uliczek, ciągłe korki, wszechobecna samowola budowlana, secesyjne kamienice stojące obok drewnianych stodół, nowoczesne, szklano-aluminiowe gmaszyska hoteli obok kameralnych drewnianych pensjonatów w stylu zakopiańskim – w tym względzie nic się nie zmienia od początków turystycznej kariery Zakopanego. Drugim problemem było stworzenie stylu architektury, który pozwoliłby na zachowanie estetyki góralszczyzny w dużych bryłach nowopowstających pensjonatów i budynków miejskich. Z pomocą przyszedł St. Witkiewicz – opracował i wcielił w życie zasady stylu zakopiańskiego który pozwalał na zachowanie estetyki i proporcji góralskiej chałupy w budynkach znacznie większych i technicznie zaawansowanych. Pierwszym budynkiem zaprojektowanym przez Witkiewicza jest [Willa Koliba], jednak najbardziej charakterystycznym jest potężny [dom „Pod Jedlami”].

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Zakopane staje się jednym z najważniejszych Polskich ośrodków wypoczynkowych. Do Zakopanego zaczynają sciągać tłumnie narciarze i taternicy nowego pokolenia. Rodzi się wtedy nowy okres taternictwa, bardziej sportowy. Traci na znaczeniu intelektualistyczny charakter wypraw w góry, młodzi taternicy nie szukają doznań mistycznych czy inspiracji artystycznej, lecz sportowej sławy i adrenaliny.

Nowy okres wspinaczki otwarł Jan Gwalbert Pawlikowski senior zdobyciem Mnicha I. Nie przypuszczał, co rozpęta tym wyczynem. Nastanie okres walki bogów, cepry będą sobie podawać z ust do ust, co powiedział Janusz Chmielowski o Zaruskim, gdzie wybiera się Aleksander Znamięcki, jak zdobyto południową ścianę Ostrego Szczytu, jak trudny jest żleb prowadzący na Szatana, gdzie spał Jasiński i kim był. Taternicy kradną sobie tak zwane „problemy”, a Bednarski „robi” Wyżnią Przełęcz Żabią, udając z głupia frant, że idzie zwykłą drogą na Rysy – ludziska słuchają i rozdziawiają gęby.

R. Malczewski, Pępek świata. Wspomnienia z Zakopanego

Po I wojnie światowej, wraz z usportowieniem taternictwa i popularyzacją sportów zimowych, zmienia się charakter Zakopanego. Co prawda nadal przyjeżdża tu śmietanka towarzyska II RP, intelektualiści, politycy, artyści, biznesmeni, ale na znaczeniu zyskuje turystyka masowa. Pojawiają się wielkie hotele i tanie pensjonaty. Na szlakach przybywa turystów, zaczynają powstawać pierwsze duże schroniska tatrzańskie. Wielka inwestycja sportowa jaką była budowa supernowoczesnej [kolejki na Kasprowy Wierch] oraz budowa Wielkiej Krokwi sprawiają, że Zakopane staje się ośrodkiem sportów zimowych na światowym poziomie. Potwierdzeniem tego jest przyznanie organizacji narciarskich mistrzostw świata FIS w 1939 r. Zakopanemu. Powstaje nowoczesna droga i linia kolejowa, dzięki czemu setki tysięcy turystów rocznie mogą odwiedzić Zakopane. Nikt nie ma wątpliwości, że to Zakopanemu należy się tytuł zarówno letniej jak i zimowej stolicy Polski. Dynamiczny rozwój Zakopanego przerywa wybuch wojny. Są to szczególnie mroczne lata dla Zakopanego ze skandalem goralenvolku i kolaboracyjnego Komitetu Góralskiego oraz prześladowaniami i morderstwami wybitnych polskich sportowców, z Heleną Marusarzówną na czele.